Κατά το γνωστό λαογράφο Νικόλαο Πολίτη έρχονται απο τη γης αποκάτω. Όλον τον χρόνο πελεκούν με τα τσεκούρια να κόψουν το δέντρο που βαστάει τη γης, αλλά όταν κοντεύουν να το κόψουν, έρχεται ο Χριστός και μονομιάς ξαναγίνεται το δέντρο και τότε τα δαιμόνια αυτά χιμούν στη γης επάνω και πειράζουν τους ανθρώπους"
Ο λαός φαντάζεται τους Καλικάντζαρους με διάφορες μορφές:
για μερικούς είναι σαν τους ανθρώπους, όμως μαύροι και άσχημοι και πολύ ψηλοί και φορούν σιδεροπάπουτσα. Για άλλους είναι μαυριδεροί με κόκκινα μάτια, τράγινα πόδια, με χέρια σαν της μαϊμούς και με τριχωτό όλο το σώμα. Για άλλους πάλι είναι κουτσοί, στραβοί, μονόμματοι, μονοπόδαροι και πολύ κουτοί .Τρέφονται με σκουλίκια, βατράχια, φίδια κ.α. Μπαίνουν στα σπίτια από την καμινάδα και κατουρουν τη φωτιά, καβαλικεύουν στους ώμους τους διαβάρτες, τους πιάνουν στοι χορό και τους γυρνούν γύρω γύρω και ένα σωρό άλλες τέτοιες σκανταλιές...
Σύμφωνα με τη λαϊκή παράδοση , Καλικάντζαροι γίνονται τα παιδιά που γεννιούνται τα Χριστούγεννα, επειδή η σύλληψή τους συμπίπτει με την ημέρα του Ευαγγελισμού.
Έτσι λοιπόν, αν κάποιο παιδί γεννηθεί τα Χριστούγεννα, το δένουν με σκορδοπλεξούδα ή με ψαθόσκοινο από το χέρι της μαμάς του, για να το εμποδίζουν να παει με τους Καλικάντζαρους, ή του καίνε τα νύχια των ποδιών, μιας και δεν μπορει να υπάρξει Καλικάντζαρος χωρίς νύχια!
Ο φόβος για τους Καλικάντζαρους κάνει τους ανθρώπους να χρησιμοποιούν διάφορα κόλπα και μεθόδους για να τους κρατούν μακριά. Άλλοι κρεμούν πίσω από την πόρτα του σπιτιού ή μέσα στην καμινάδα, ένα κατωσάγονο γουρουνιού που έχει αποτρεπτική δύναμη, άλλοι καίνε αλάτι ή παλιοπάπουτσα στη φωτιά... οι κρότοι και η άσχημη μυρωδιά τους διώχνουν. Άλλοι πάλι προσπαθούν να τους ξεγελάσουν δένοντας στο κρικέλι της πόρτας ένα σκουλί λινάρι...μέχρι να καταφέρει ο (χαζός) δαίμονας να ξεμπερδέψει και να μετρήσει τις ίνες του λιναριού, θα λαλήσει ο πετεινός, που φέρνει τον ερχομό της ημέρας και διώχνει τα σκοτεινά δαιμόνια... Για να τους καλοπιάσουν τους δελεάζουν ορισμένοι με διάφορες προσφορές, γλυκα και τηγανίτες.
Στην Αγχίαλο για παράδειγμα, τρεις ημέρες πριν απ' τα Χριστούγεννα, της Αγίας Αναστασίας , έφτιαχναν κάτι γλυκά με στάρι, λίγο αλεύρι, σταφίδες, ζάχαρη, καρύδια, σύκα, κανέλλα και τα μοίραζαν στα σπίτια. Και πριν αρχίσουν να τα μοιράζουν πετούσαν μερικά από την καμινάδα προς τα πάνω, να φτάσουν μέχρι τους "Σκαρκάντζαλους" όπως τους αποκαλούν.
Στην Κύπρο, την τελευταία ημέρα του 12ημερου, που θα φύγουν οι "Πλανήταροι",όπως τους ονομάζουν , τους περιποιούνται και τους κάνουν ξεροτήγανα...τα ρίχνουν πάνω στα δώματα, να τα φάνε μια και γυρνούν από σπίτι σε σπίτι και χαιρετιώνται που θα φύγουν!
Για να κρατηθούν οι καλικάντζαροι μακριά απ΄τα σπίτια των ανθρώπων είναι η φωτιά, που έχει τη δύναμη να αποτρέπει τα δαιμόνια. Γι αυτό η φωτιά πρέπει να καίει μέρα νύχτα όλο το 12ήμερο. Την παραμονή των Χριστουγέννων, κάθε νοικοκύρης τοποθετεί στο τζάκι του σπιτιού του ένα χοντρό ξύλο, κομμένο από αγκαθωτό δέντρο(αχλαδιά, αγριοκερασιά κ.ά.), γιατί το αγκάθι και όλα τα αγκαθωτά δέντρα απομακρύνουν τους δαίμονες. Το κούτσουρο αυτό λέγεται"χριστόξυλο" ή "δωδεκαμερίτης" ή "σκαρκάντζαλος". Πριν το βάλουν στο τζάκι, το ραίνουν με ξηρούς καρπούς και τρέχουν τα παιδάκια και τους τρώνε.
Το έθιμο της τοποθέτησης ενός κορμού ή ενός μέρους δέντρου στο τζάκι την παραμονή των Χριστουγέννων, συναντάται και στα υπόλοιπα βαλκάνια αλλά και σε πολλές άλλες χώρες. Ωστόσο, η επικράτηση της σόμπας και της θέρμανσης, οδήγησε το έθιμο αυτό σε αχρηστία. Τη θέση του πήρε το χριστουγεννιάτικο δέντρο που μας ήλθε από τη γερμανία, και "τείνει να εισαχθεί και στην Αθήνα, προς όλεθρο των λίγων δένδρων ελάτης που στολίζουν τις ψηλότερες κορφές της Πάρνηθας", όπως αναφέρει ο Γεώργιος Μέγας το 1956 (και πού νά' ξερε τι απέγιναν τα δέντρα ελάτης της Πάρνηθας ο δύστυχος!).
Την ολοκληρωτική απαλλαγή τους από τα πειράγματα των Καλικαντζάρων τη βρίσκουν οι άνθρωποι μόνο τα Φώτα. Τότε τα δαιμόνια τρέχουν να εξαφανιστούν. Τα κυνηγάει ο παπάς με την αγιαστούρα του. Όταν φεύγουν, λένε μεταξύ τους:
φεύγετε να φεύγουμε
γιατ' ήλθε ο διαολόπαπας
με την αγιαστούρα του
και με τη βρεχτούρα του.
